Ahi Evran

AHİ EVRAN

Ahi
Evran, bugün İran sınırlarında yer alan, devrinin önemli kültür
merkezlerinden Hoy kasabasında doğmuştur. Ahi Evran’ın doğum tarihi
kesin olarak
bilinmemektedir. Ancak birçok kaynakta yer alan 93 yıl ömür sürdüğü
bilgisinden hareketle, Hicrî 659’da (1261) öldüğü göz önünde
bulundurulduğunda Ahi Evran’ın hicrî 566 (1171) yılında doğduğu
anlaşılmaktadır. Anadolu’da
Ahilik teşkilâtının kurucusu ve 32 esnaf zümresinin pîri kabul edilen
Ahi Evran’ın asıl adı Mahmud’dur. Babasının adı ve doğum yerine
nispeten Mahmud bin Ahmed el-Hoyî (Hoylu Ahmet’in oğlu Mahmut)
denmiştir. Künyesi Ebu’l-Hakâyık (hakikatlerin babası), lakabı
Nasîrüddîn’dir (dinin yardımcısı). Ahi şecerenâmelerinde ise Nimetullah
(Allah’ın nimeti) olarak anılmaktadır. Evran (Evren), Türkçe bir kelime olup “yılan, ejderha” anlamlarına gelmektedir. Ahi
Evran’ın çocukluğu ve ilk tahsil devresi, memleketi olan Azerbaycan’da
geçmiş, gençliğinde Horasan ve Maveraünnehir’e giderek o yörede büyük
üstatlardan ders aldı. Herat’ta zamanın en büyük âlimlerinden olan
Fahruddîn-i Râzî’nin derslerine devam ederek ondan aklî (fen) ve naklî
(din) ilimleri öğrendi. Bir
hac yolculuğu esnasında Râzî’nin talebelerinden ve evliyâdan Şeyh
Evhadüddîn Hamid Kirmânî ile tanıştırılan Ahi Evran, daha sonra onun
talebeleri arasına katılmış ve bağlılığını Evhadüddîn’in vefatına kadar
sürdürmüştür. Ahi
Evran, Bağdat’ta iken fütüvvet teşkilâtının ileri gelen şeyhleriyle
münasebette bulunduğu gibi, başta Evhadüddîn Kirmânî olmak üzere birçok
üstattan yararlanmıştır. Bağdat’ın o yıllarda İslâm dünyasının en büyük
ilim, sanat ve irfan merkezi oluşu, Ahi Evran’ın çok yönlü bir ilim ve
fikir adamı olmasında etkili olmuştur. Tefsir, hadis, kelâm, fıkıh ve
tasavvuf gibi dinî ilimler yanında felsefe ve tıp sahasında da
sivrilmiş ve bu konularda eserler vermiştir. Muhyiddîn
İbni Arabî ve hocası Evhadüddîn Kirmânî’yle birlikte 602 (1205) yılında
Anadolu’ya gelen Ahi Evran, Evhadüddîn’le birlikte çeşitli Anadolu
şehirlerini dolaştı. Vaazlarında bir yandan esnafa dünya ve ahiret
işlerini düzenli hâle getirmeleri için nasihatlerde bulunurken öte
yandan yaklaşan Moğol tehlikesine karşı Anadolu halkının kuvvetlenip
teşkilâtlanması için çalışmıştır. Ahi Evran Resim2

Ahi
Evran Anadolu’ya geldikten kısa bir müddet sonra Kayseri’ye yerleşerek
burada bir debbağ (deri işleme) atölyesi kurdu. Debbağlık yaparak (deri
tabaklayarak) geçimini temin eden Ahi Evran, bilhassa sanat sahibi
kimseler arasında çok sevilmiştir. Bugünkü manada esnaf teşkilâtı
diyebileceğimiz Ahilik müessesesini kurarak birçok şehir ve kasabada
teşkilâtlanmasını sağlamıştır. Ahi Evran-ı Velî, tarih boyunca
debbağların pîri ve 32 çeşit esnaf ve sanatkâr zümresinin lideri olarak
kabul edilmiştir.Ahi
Evran,625 (1227-28) yılından sonra muhtemelen Sultan I. Alâaddîn
Keykubad’ın (saltanatı 618-634 / 1221 -1237) isteği ile Konya’ya
yerleşti. Burada hem sanatını icra ediyor, hem de müderrislik
yapıyordu. Konya’da bulunduğu müddetçe gayet müreffeh ve itibarlı bir
hayat süren Ahi Evran, Sultan I. Alâaddîn Keykubad’dan devamlı destek
ve himaye görmüş ve bu arada yazdığı bazı eserleri sultana sunmuştur.Anadolu
Selçuklu Devleti’ne karşı meydana gelen bir hadise bahanesiyle,
nüfuzundan rahatsız olan bazı kimselerin şikâyeti üzerine Ahi Evran
tutuklanıp hapsedildi. Ahi Evran ile birlikte pek çok Ahi ileri geleni
beş yıl süreyle Konya’da tutuklu kalmışlardır.
Ahi Evran Resim3

1243
yılında Anadolu’ya saldıran Moğollar’ın Kayseri şehrini kuşatmalarına
direnen Ahiler, kale muhafızlarıyla birlikte şehri on beş gün
savundular. Moğolların tam vazgeçecekleri sıra bir Ermeni dönmesi olan
Kayseri iğdişbaşısının Moğol Komutanı Baycu Noyan’la gizlice anlaşması
sonucunda Moğollar kente girerek Ahileri kılıçtan geçirdiler. Bu sırada
Konya’da tutuklu bulunan Ahi Evran bu katliamdan kurtuldu. II.
Gıyaseddîn Keyhüsrev’in ölümünden (642 / 1245) sonra saltanat
naibliğine getirilen Celâleddîn Karatay, tutuklu Ahi ve Türkmenleri
serbest bıraktı. Ahi Evran, Denizli’ye giderek orada bir yıl kadar
kaldı. Selçuklu tahtına geçen Sultan II. İzzeddîn Keykâvus’un çağrısı
üzerine Konya’ya dönerek muhtelif medreselerde ders vermeye başladı. Ahi
Evran’ın Konya’ya dönüşünden bir müddet sonra Mevlânâ’nın hocası Şems-i
Tebrizî’nin, bir suikast sonucunda öldürülmesi (645 / 1247) üzerine
kimi çevreler, bu olayda Mevlânâ’nın oğlu Alâaddîn Çelebi’nin de
parmağı olduğu iddiasını yaymışlardı. Bu şartlar altında Konya’da
kalamayan Alâaddîn Çelebi Kırşehir’e nakletmiştir ki, Ahi Evran’ın da
aynı zamanda Kırşehir’e yerleşmiş olması kuvvetle muhtemeldir. Ahi
Evran ömrünün son on beş yılını Kırşehir’de geçirdi. Ahi Evran Resim2

Türkmenler
ve Ahiler, IV. Kılıç Arslan’ın (saltanatı 1257-1266) yönetimi ele
geçirmesinden sonra Moğolların baskısıyla yaptığı atamalar sebebiyle,
sultana ve Moğollara karşı direnişe geçmişlerdi. En güçlü direnmenin
vuku bulduğu Kırşehir’de, IV. Kılıçarslan ve Moğol ilhanı, Kırşehir
Emiri Nureddîn Caca’yı bu isyanı bastırmakla görevlendirdi. İsyan,
Nureddîn Caca yönetimindeki Moğol kuvvetlerince çok kanlı bir biçimde
bastırıldı. Moğollar tarafından yapılan katliamda öldürülenlerin
arasında Ahi Evran ve Mevlânâ’nın oğlu Alâaddîn Çelebi’nin de bulunduğu
anlaşılmaktadır.Ahi Evran’ın ölümü veya öldürülüşü konusu
yakın zamana kadar üzeri sisli bir konuydu. Ancak son yıllarda ortaya
çıkartılan kimi belge ve bilgiler Ahi Evran’ın şehiden katledildiği
ihtimalini oldukça güçlendirmektedir. Ahi
Evran-ı Velî, Kırşehir’de Ahi Evran Mahallesi’ndeki Ahi Evran Câmii
bitişiğindeki bütün gün ziyarete açık olan türbesinde medfundur.